جشن مهرگان و آشنایی با آیین های باستانی آن
به گزارش وبلاگ همصحبت، جشن مهرگان یا جشن مهر یکی از بزرگترین جشن های ایرانیان است که در مهر روز از برج مهر برگزار می گردد. مهرگان پس از نوروز بزرگترین جشن ایرانیان باستان بوده است.
ریشه شناسی و تاریخچه جشن مهرگان
در ایران باستان روزهای ماه نام های خاص داشتند و از جمله روز شانزدهم هر ماه مهر بود. بنابراین روز مهر در ماه مهر (شانزدهم)، مهمترین روز آیین های مهرگان بود. آیین های مهر (جشن های مهرگان) پس از نوروز، مهم ترین عید ملی ایرانیان بوده است. نوروز با بهار و شکوفه و نوید برکت شروع می شد و مهرگان به خاطر انتها رسیدن کار جمع آوری محصول و شروع شش ماهه شب های طولانی تر و سرما جشن گرفته می شد.
مهرگان ویژه آیین های سپاس گزاری به درگاه خداوند [اهورامزدا] است که این همه نعمت را به انسان ارزانی داشته و نیز استفاده از این فرصت برای تحکیم دوستی ها، محبت ها و عواطف انسانی بوده است. به نظر بسیاری از مورخان، مهرگان آیین الزام ایرانیان به دوستی کردن و مهر ورزیدن به یکدیگر هم به شمار می آید. در گذشته، در روزهای مهرگان (4 تا 6 روز) مردم مهمانی های عظیم برپا می کردند و پذیرایی با میوه تازه در مهرگان و میوه خشک (آجیل و خشکبار) در نوروز؛ رسم تغییرناپذیر ایرانیان از عهد باستان بوده است.
برنامه های جشن مهرگان در ایران قدیم
بار عام شاهان
اهداء هدایای فراوان به پیشگاه پادشاهان
بخشیدن لباس های تابستانی یا زمستانی موجود در صندوق خانه شاه به عموم مردم
رسیدن پیک خجسته به دربار شاهی
مراسم آفرین خوانی
برگزاری تعدادی رسوم تمثیلی از عمده ترین مراسمات این عید بود.
آیین های جشن مهرگان
در مجموع و بطور خلاصه، جشن مهرگان، جشن نیایش به پیشگاه مهر ایزد ایزد روشنایی و پیمان و درستی و محبت، ایزد عظیم و کهن ایرانیان و همه مردمانِ سرزمین هایی از هند تا اروپا، به هنگام اعتدال پاییزی در نخستین روز مهرماه و در حدود دو هزار سال اخیر در مهر روز از مهرماه، برابر با شانزدهم مهرماهِ گاه شماری ایرانی (هجری خورشیدی فعلی) برگزار می گردد.آن گونه که از مجموع منابع موجود، همچون نگاره ها و متون باستانی و نوشته های مورخان و دانشمندان قدیم ایرانی و غیر ایرانی (مانند فردوسی، بیرونی، ثعالبی، دنیاگیری، اسدیِ توسی، هرودوت، کتسیاس، فیثاغورث و ...) و نیز آثار شاعران و ادیبان (مانند جاحظ، رودکی، فرخی، منوچهری، سعدسلمان و ...) دریافته می گردد؛ مردمان در این روز تا حد امکان با جامه های ارغوانی (یا دست کم با آرایه های ارغوانی) برگرد هم می آمده اند؛ در حالی که هر یک، چند نبشته شادباش یا به قول امروزی ، کارت تبریک برای هدیه به همراه داشته اند. این شادباش ها را معمولاً با بویی خوش همراه می ساخته و در لفافه ای زیبا می پیچیده اند.
در میان خوان یا سفره مهرگانی که از پارچه ای ارغوانی رنگ تشکیل شده بود؛ گل همواره شکفته می نهادند و پیرامون آنرا با گل های دیگر آذین می کردند. امروزه نمی دانیم که آیا گل همواره شکفته، نام گلی بخصوص بوده است یا نام عمومیِ گل هایی که برای مدت طولانی و گاه تا چندین ماه شکوفا می مانند.
در پیرامون این گل ها، چند شاخه درخت گز، هوم یا مورد نیز می نهادند و گونه هایی از میوه های پاییزی که ترجیحاً به رنگ سرخ باشد به این سفره اضافه می شد. میوه هایی مانند: سنجد، انگور، انار، سیب، به، ترنج (بالنگ)، انجیر، بادام، پسته، فندق، گردو، کُـنار، زالزالک، ازگیل، خرما، خرمالو و چندی از بوداده ها همچون تخمه و نخودچی.
سفره جشن مهرگان
دیگر خوراکی های خوان مهرگانی عبارت بود از آشامیدنی و نانی مخصوص. نوشیدنی از عصاره گیاه هَـئومَـه/ هوم که با آب یا شیر رقیق شده بود، فراهم می شد و همه باشندگان جشن، به نشانه پیمان از آن می نوشیدند. نانِ مخصوص مهرگان از آمیختن آرد هفت نوع غله گوناگون تهیه می گشت. غله ها و حبوباتی مانند گندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماش و ارزن. دیگر لازمه های سفره مهرگان عبارت بود از: جام آتش یا نوکچه (شمع)، شکر، شیرینی، خوردنی های محلی و بوی های خوش مانند گلاب.آنان پس از خوردن نان و نوشیدنی، به موسیقی و پایکوبی های گروهی می پرداخته اند. سرودهایی از مهریشت را با آواز می خوانده و اَرْغُـشت می رفته اند (می رقصیده اند). شعله های آتشدانی برافروخته پذیرای خوشبویی ها (مانند اسپند و زعفران و عنبر) می شد و نیز گیاهانی چون هوم که موجب خروشان شدن آتش می شوند.
از آنجا که نشانه های بسیاری، همچون تندیس ها، کتیبه ها و سنگ نگاره ها (از جمله نگاره های میترا در نمرود داغ و کوماژن)، از رواج آیین مهر در آسیای کوچک (آناتولی) حکایت می نماید؛ بعید نیست که سماع های عارفانه پیروان طریقه مولویه در شهر قونیه امروزی، ادامه دیگرگون شده همان ارغشت های میترایی باشد.
در انتها مراسم، شعله های فروزان آتش، نظاره گر دستانی بود که بطور دسته جمعی و برای تجدید پایبندی خود بر پیمان های گذشته، در هم فشرده می شدند.
جشن مهرگان در زمان حاضر
امروز، جشن مهرگان، به شیوه ای که در کتاب های تاریخی سده های چهارم و پنجم و ششم آمده، نه در دستگاه دولتی و حکومتی برگزار می گردد و نه در گردهمایی های غیر رسمی، نزد عامه مردم. دست کم، در دو سده اخیر نیز از برگزاری آن آگاهی در دست نیست. جشن و آیین مهرگان، از نظر زمانی نیز، با تغییر تقویم، در سال 1304 هجری شمسی، تغییر کرد. بدین معنی که 5 روز پنجه = خمسه (که پس از 12 ماه سی روزه برای رسیدن به 365 می آمد) حذف و شش ماه اول سال 31 روز گشته است. از آن پس، در بسی از تقویم ها، مهرگان، به جای 16 مهر در دهم مهر آمده، یعنی در صد و نود و ششمین روز سال براساس تقویم پیشین. در ماهنامه ها و هفته نامه های ادبی و اجتماعی سده اخیر، مهرگان حضور دارد. بدین معنی که مقاله، پژوهش، شعر به مناسبت مهر و مهرگان - به ویژه در نشریه هایی که در ماه مهر منتشر می گردد - کم نیست.
دکتر بهرام فره وشی از برگزاری مهرگان به عنوان جشنی خانوادگی، در بین زرتشتیان یزد و کرمان و نیز از آیین قربانی کردن گوسفند، در بعضی از روستاهای زردشتی نشین یزد، برای ایزد مهر خبر می دهد. تا سی سال پیش، زردشتیان کرمان، در این روز، به یاد مردگان، مرغی را کشته و شکمش را با حبوبات و آلو انباشته و به عنوان خوراک ویژه، یادمان مردگان می پختند.
جشن شروع سال تحصیلی دانشگاه تهران، که در نیمه اول مهرماه است، در بعضی از سال ها در دهم یا شانزدهم مهر (مهرگان) برگزار می شد. زمان برگزاری آیین قالی شویان در مشهد اردهال را جلال ال احمد، با مهرگان هم پیوند می داند. صدرالدین عینی در یادداشت ها، از جشنی در تاجیکستان و سمرقند یاد می نماید که هر سال در ماه میزان (مهر ماه) برگزار می شد. جشنی که می تواند، با همه دگرگونی ها، بازمانده جشن مهرگان باشد.
جشن مهرگان در اشعار
فردوسی در شاهنامه به پیدایش این جشن در دوران پادشاهی فریدون اشاره نموده است:فریدون چو شد بر دنیا کامکار
ندانست جز خویشتن شهریار
به رسم کیان تاج و تخت مهی
بیاراست با کاخ شاهنشهی
به روز خجسته سر مهر ماه
به سر بر نهاد آن کیانی کلاه
زمانه بی اندوه گشت از بدی
گرفتند هر کس ره بخردی
دل از داوری ها بپرداختـند
به آیین، یکی، جشن نو ساختند
نشـستـند فرزانگان، شادکام
گرفتند هر یک ز یاقوت، جام
می روشن و چهرهٔ شاه نـَو
دنیا نو ز داد از سرِ ماه نـَو
بفـرمود تا آتش افروختـند
همه عنبر و زعفران سوختند
پرستـیدن مهرگان دین اوست
تن آسانی و خوردن آیین اوست
کنون یادگارست از و ماه مهر
به کوش و به رنج ایچ منمای چهر
عنصری سراید:
مهرگان آمد گرفته فالش از نیکی مثال
نیک روز و نیک جشن و نیک وقت و نیک فال
مسعود سعد سلمان گوید:
روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان
مهر بفزا ای نگار ماه چهر مهربان
مهربانی کن به جشن مهرگان و روز مهر
مهربانی کن به روز مهر و جشن مهرگان
جام را چون لاله گردان از نبید باده رنگ
وندر آن منگر که لاله نیست اندر بوستان
کاین دنیا را ناگهان از خرمی امروز کرد
بوستان نو شکفته عدل سلطان دنیا
منبع: setare.com